سلوك راه حق
أن جبرئيل عليه السلام جاء إلى النبي صلى الله عليه وآله فقال : يا رسول اللَّه! إنّ اللَّه أرسلني إليك بهدية لم يعطها أحداً قبلك.
قال رسول اللَّه‏صلى الله عليه وآله:ما هي؟
قال: الصبر وأحسن منه،
قال: وما هو؟
قال: الرضا وأحسن منه،
قال: وما هو؟
قال: الزهد وأحسن منه،
قال: وما هو؟
قال: الإخلاص وأحسن منه،
قال: وما هو؟ قال:اليقين وأحسن منه،
قال: قلت: وما هو يا جبرئيل؟
قال: إنّ مدرجة ذلك التوكّل على اللَّه‏عزّ وجلّ،
فقلت: وما التوكّل على اللَّه؟
قال: العلم بأنّ المخلوق لا يضرّ ولا ينفع ولا يعطي‏ولا يمنع، واستعمال اليأس من الخلق، فإذا كان العبد كذلك لا يعمل لأحد سوى اللَّه ولم‏يرج ولم يخف سوى اللَّه، ولم يطمع في أحد سوى اللَّه، فهذا هو التوكّل،
قلت: يا جبرئيل‏فما تفسير الصبر؟
قال: تصبر في الضرّاء كما تصبر في السرّاء، وفي الفاقة كما تصبر في‏الغنى، وفي البلاء كما تصبر في العافية، فلا يشكو حاله عند المخلوق بما يصيبه من‏البلاء،
قلت: فما تفسير القناعة؟
قال: يقنع بما يصيب من الدنيا، يقنع بالقليل ويشكراليسير، قلت: فما تفسير الرضا؟ قال: الراضي لا يسخط على سيّده أصاب من الدنيا أم‏لا يصيب منها، ولا يرضى لنفسه باليسير من العمل.
قلت: يا جبرئيل فما تفسير الزهد؟
قال: يحب من يحب خالقه، ويبغض من يبغض خالقه، ويتحرّج من حلال الدنيا،ولا يلتفت إلى حرامها، فإنّ حلالها حساب، وحرامها عقاب، ويرحم جميع المسلمين‏كما يرحم نفسه، ويتحرّج من الكلام كما يتحرّج من الميتة التي قد اشتدّ نتنها، ويتحرّج‏عن حطام الدنيا وزينتها كما يتجنّب النار أن يغشاها، وأن يقصر أمله، وكأنّ بين عينيه ‏أجله.
قلت: يا جبرئيل، فما تفسير الإخلاص؟
قال: المخلص الذي لا يسأل الناس شيئاًحتى يجد وإذا وجد رضي، وإذا بقي عنده شي‏ء أعطاه في اللَّه، فإن لم يسأل المخلوق فقدأقرّ للَّه بالعبودية، وإذا وجد فرضي فهو عن اللَّه راض، واللَّه تبارك وتعالى عنه راض، وإذاأعطى اللَّه عزّ وجلّ فهو على حدّ الثقة بربّه.
قلت: فما تفسير اليقين؟
قال: المؤمن يعمل‏للَّه كأنّه يراه، فإن لم يكن يرى اللَّه فإنّ اللَّه يراه، وأن يعلم يقيناً أنّ ما أصابه لم يكن‏ليخطيه، وما أخطأه لم يكن ليصيبه، وهذا كلّه أغصان التوكّل ومدرجة الزهد.
ترجمه فارسي متن حديث
از پيامبر اسلام‏صلى الله عليه وآله روايت شده كه جبرئيل نزد حضرت آمد وگفت: اى پيامبر خدا! خداوند مرا با هديه‏اى به سوى شما فرستاده است كه به كسى‏قبل از شما آن را عطا نكرده است. پيامبرصلى الله عليه وآله فرمود: آن هديه چيست؟ جبرئيل گفت:شكيبايى و بهتر از آن. پيامبرصلى الله عليه وآله فرمود: بهتر از آن چيست؟ جبرئيل گفت:خشنودى و بهتر از آن. حضرت فرمود: بهتر از آن چيست؟ جبرئيل گفت: زهد و بهتراز آن. حضرت فرمود: بهتر از آن چيست؟ جبرئيل گفت: اخلاص و بهتر از آن.حضرت فرمود: بهتر از آن چيست؟ جبرئيل گفت: يقين و بهتر از آن. حضرت فرمود:بهتر از آن چيست؟ جبرئيل گفت: نردبانى كه با آن مى‏توان به سوى آنها بالا رفت،توكّل بر خداوند است.
پيامبر فرمود: گفتم: توكّل بر خدا چيست؟
جبرئيل گفت:دانستن اينكه مخلوق ضرر نرساند و نفع ندهد و عطا نكند و منع ننمايد و نااميدى ازخلق. پس زمانيكه بنده‏اى چنين شد، براى كسى جز خداوند عمل نكند و جز ازخداوند، اميد و ترس نداشته باشد و به كسى غير از خداوند طمع نبندد پس اين همان‏توكّل است.
گفتم: اى جبرئيل! پس تفسير شكيبايى چيست؟
جبرئيل گفت: اين كه درسختى صبر كنى چنانكه در فراخى صبر مى‏كنى، و در ندارى صبر كنى چنانكه دردارائى صبر مى‏كنى و در بلا صبر كنى چنانچه در عافيت صبر مى‏كنى. پس مؤمن ازحال خود در نزد مخلوق و از آن بلا و مصيبتى كه برايش رسيده است شكايت نمى‏كند.
گفتم: تفسير قناعت چيست؟
جبرئيل گفت: مؤمن قانع مى‏شود به آنچه از دنيا برايش‏برسد، قناعت كند به اندك و شكر نمايد به اندك. گفتم: تفسير خشنودى چيست؟گفت: خشنود كسى است كه به آقايش ناخشنودى نكند چه از دنيا بهره‏مند شود يانشود، و براى خود به عمل كم راضى نشود.
گفتم: اى جبرئيل تفسير زهد چيست؟
جبرئيل گفت: زاهد دوست مى‏دارد كسى را كه آفريدگارش او را دوست مى‏دارد،ودشمن مى‏دارد كسى را كه آفريدگارش او را دشمن مى‏دارد، حلال دنيا را برخودسخت مى‏گيرد و به حرام دنيا اصلاً التفات ندارد، همانا در حلال دنيا حساب و درحرام آن عقاب است. او بر همه مسلمانان رحم مى‏كند چنانكه بر خود رحم مى‏كند، وازسخن )بيهوده( دورى مى‏كند چنانكه از مردارى كه گندش شدّت يافته باشد دورى‏مى‏جويد. و از كالاى دنيا و زينت آن اجتناب مى‏كند چنانكه از آتش. و آرزويش را چنان‏كوتاه مى‏كند گويا اجلش پيش چشمش باشد.
گفتم: اى جبرئيل! تفسير اخلاص‏چيست؟
گفت: مخلص كسى است كه از مردم سؤال نكند تا )آنچه را كه مى‏خواهد(پيدا كند و چون پيدا كرد به آن راضى مى‏شود، و چون چيزى در نزد او اضافه آمد، درراه خدا عطا مى‏كند. پس اگر از مردم درخواست نكرد همانا كه به عبوديت خدا اقراركرده است، و چون يافت و راضى شد پس او از خدا راضى شده است و خداوند هم ازاو راضى خواهد بود، و چون در راه خدا ببخشد او به حدّ وثوق و اعتماد به‏پروردگارش رسيده است.
گفتم: پس تفسير يقين چيست؟
جبرئيل گفت: مؤمن عمل‏مى‏كند براى خدا مانند آنكه خدا را مى‏بيند پس اگر او خدا را نمى‏بيند خدا او را مى‏بيند،و يقين كند كه آنچه به او رسيده، نمى‏توانست خطا كند و به او نرسد، و آنچه به اونرسيده نمى‏توانست به او برسد. اينها همگى شاخه‏هاى توكّل و نردبان زهدوپارسائى است.«
منبع : معاني الأخبار للصدوق ص260